Khổ đau, trong mắt thường tình, là điều cần tránh né. Ta thường phản ứng lại khổ đau bằng ba cách quen thuộc: chạy trốn, kháng cự hoặc che đậy. Nhưng chính trong phản ứng ấy, khổ đau trở thành xiềng xích – nó bị dồn nén trong vô thức, âm ỉ và biến dạng, tiếp tục chi phối đời sống ta từ bóng tối. Rất ít người được dạy rằng khổ đau cũng có thể là một cánh cửa, một cơ hội để phá vỡ lớp mặt nạ bản ngã và chạm vào nền tảng sâu hơn của chính mình.
Trong cuốn "Sức mạnh của hiện tại", Eckhart Tolle không kể về một con đường tu tập kéo dài hàng thập kỷ, mà là một khoảnh khắc sụp đổ – khi toàn bộ cấu trúc tâm lý cũ không còn chịu đựng được nữa. Ông kể rằng đã rơi vào trạng thái trầm cảm tột độ, đến mức trong một đêm kia, ông thốt lên: "Tôi không thể sống với chính mình nữa."
Câu nói ấy tưởng chừng chỉ là một biểu hiện tuyệt vọng, nhưng lại làm bừng sáng một điều gì đó chưa từng thấy trước đây. Ông dừng lại và nhận ra: nếu có một cái "tôi" không thể sống với cái "chính mình", thì hẳn phải có hai thực thể trong đó – một cái tôi đang đau khổ, và một cái gì đó đang quan sát toàn bộ tiến trình ấy. Có lẽ, chỉ một trong hai là thật.
Chính tại điểm ấy, ý niệm về một cái "tôi" riêng biệt sụp đổ. Cái "tôi" đang khổ – đầy ám ảnh, sợ hãi, trách móc và mong cầu – chỉ là một cấu trúc do tâm tạo nên. Và người "thấy" được điều đó – người đang quan sát toàn bộ tiến trình ấy – lại hoàn toàn yên lặng, trong sáng, không bị tổn thương. Sự hiện diện này không phải là sản phẩm của suy tưởng, mà là thực tại sống động sau khi mọi ý niệm về bản ngã tan rã.
Đây chính là giác ngộ thông qua khổ đau – không phải vì khổ đau là điều nên tìm kiếm, mà vì khi ta đối diện trọn vẹn với nó, không còn đường lui, không còn cách trốn tránh, thì ta buộc phải thấy thẳng vào bản chất vô thường, rỗng rang và không thật của mọi cấu trúc tâm lý. Nếu không còn bám víu, không còn "người" để kháng cự – thì bản ngã sụp đổ. Và phía sau nó là một chiều kích sâu hơn của sự sống, không mang hình hài, không mang tên gọi – chỉ đơn thuần là sự hiện hữu thuần khiết.
Đây cũng chính là điều mà Đức Phật từng nói: "Khổ đế là sự thật đầu tiên – nhưng nếu thấy rõ khổ, thì con đường giải thoát liền mở ra."
Khổ đau, thay vì là kẻ thù, lại trở thành người thầy. Nó bóc trần mọi ảo tưởng mà ta bám vào để cảm thấy "mình đang tồn tại" – địa vị, ký ức, vai trò, danh tính, quá khứ, tương lai. Khi tất cả những thứ đó không còn chống đỡ được cái tôi, thì cái đang thật sự hiện hữu – không tên, không hình – mới dần hé lộ. Phật tánh không nằm ngoài những cơn đau đó; nó có thể được thấy ngay nơi trung tâm của khổ đau, nếu ta không còn trốn chạy.
Vì vậy, khổ đau không phải là chướng ngại trên con đường tu tập, mà chính là con đường – nếu ta biết nhìn thẳng, không tránh né, và không đồng hóa mình với nó. Đôi khi, chỉ khi mọi thứ sụp đổ, điều không thể sụp đổ mới xuất hiện.